151. ناتوانى پيرمرد در ازواج با زن جوان شنيدم پير كهنسالى در آن سن و سال پيرى مى خواست با زنى ازدواج كند، از يك دختر زيباروى كه گوهر نام داشت خواستگارى كرد، دخترى كه صندوقچه گوهرش از ديده مردم پنهان بود. طبق مراسم عروسى ، داماد به ديدار عروس رفت و به مزاح و خوش طبعى پرداخت ، ولى پير از آميزش ناتوان بود .پيرمرد، نزد دوستان شكوه كرد و حجت خواست كه خانه و كاشانه مرا، اين زن گستاخ و بى شرم ، يكباره غارت كرد. بين زن و شوهر، ستيز و جنگ آغاز شد، كه كار به شهربانى و حضور قاضى كشيده شد، ولى سعدى در اين باره (قضاوتهايى كرد و ) گفت :پس از خلافت و شنعت گناه دختر نيست تو را كه دست بلرزد، گهر چه (393) (پايان باب ششم )باب هفتم : در تاءثير تربيت
152. كودن تربيت ناپذير وزيرى داراى پسر كودن و نفهم بود، او را نزد دانشمندى سپرد و سفارش كرد در تربيت او بكوش تا خردمند گردد.دانشمند مدتها در تربيت او تلاش كرد، ولى او هيچ گونه رشد نكرد، دانشمند براى وزير چنين پيام فرستاد: ((پسرت هرگز عاقل نمى شود، و مرا نيز ديوانه كرد. ))چون بود اصل گوهرى قابل تربيت را در او اثر باشد هيچ صيقل (394) نكو نداند كرد آهنى را كه بدگهر باشد سگ به درياى هفتگانه بشوى كه چو تر شد پليدتر باشد خر عيسى گرش به مكه برند چو بيايد هنوز خر باشد
153. برترى هنر بر ثروت حكيم فرزانه اى پسرانش را چنين نصيحت مى كرد: ((عزيزان پدر! هنر بياموزيد، زيرا نمى توان بر ملك و دولت اعتماد كرد، درهم و دينار در پرتگاه نابودى است ، يا دزد همه آن را ببرد و يا صاحب پول ، اندك اندك آن را بخورد، ولى هنر چشمه زاينده و دولت پاينده است ، اگر هنرمند تهيدست گردد، غمى نيست زيرا هنرش در ذاتش باقى است و خود آن دولت و مايه ثروت است ، او هر جا رود از او قدرشناسى كنند، و او را در صدر مجلس جا دهند، ولى آدم بى هنر، با دريوزگى و سختى لقمه نانى به دست آورد.))سخت است پس از جاه تحكم بردن خو كرده به ناز، جور مردم بردن (آرى بى هنر، پس از حكمفرمايى و ستم بر زيردستان ، تحت فرمان زيردستان قرار مى گيرد، و آن كس كه نازپرورده است ، بى مهرى به او، براى او بسيار سخت است . )وقتى افتاد فتنه اى در شام هر كس از گوشه اى فرا رفتند (395) روستا زادگان دانشمند به وزيرى پادشاه رفتند پسران وزير ناقص عقل (396) به گدايى به روستا رفتند
154. تاءديب شاهزاده ، توسط آموزگاردانشمندى آموزگار شاهزاده اى بود، و بسيار او را مى زد و رنج مى داد، شاهزاده تاب نياورد و نزد پدر از آموزگار شكوه كرد.شاه ، آموزگار را طلبيد و به او گفت : ((پسران مردم را آنقدر نمى زنى كه پسرم را مى زنى ، علتش چيست ؟ ))آموزگار گفت : به اين علت كه همه مردم به طور عموم و پادشاهان بخصوص ، بايد سنجيده و پخته سخن گويند و كار شايسته كنند، كار گفتار شاهان و مردم دهان به دهان گفته مى شود و همه از آن آگاه مى گردند، ولى براى كار و سخن شاهان اعتبار مى دهند، و از آن پيروى مى كنند، و به كار و سخن ساير مردم ، اعتبار نمى دهند.اگر صد ناپسند آمد ز دوريش رفيقانش يكى از صد ندانند اگر يك بذله گويد پادشاهى از اقليمى به اقليمى رسانند(397) بنابراين بر آموزگار واجب است كه در پاكسازى و رشد اخلاقى شاهزادگان بيش از ساير مردم بكوشد.هر كه در خرديش ادب نكنند در بزرگى فلاح (398) از او برخاست چوب تر را چنانكه خواهى پيچ نشود خشك جز به آتش راست (399) شاه پاسخ داد نيك و تدبير سازنده آموزگار را پسنديد و جايزه فراوانى به او داد، به علاوه او را سرپرست يكى از مقامات كرد.
155.معلم خوش اخلاق و بد اخلاقدر سرزمين مغرب (شمال آفريقا) در مكتبخانه اى ، معلمى در ديدم بسيار خشن و ترشروى و تلخ گفتار و خسيس بود، زندگى مسلمانان با ديدار او تباه مى گشت ، قرائن قرآنش ، دل مردم را سياه مى كرد. گروهى از پسر و دختر، به عنوان شاگرد گرفتار جفاى او بودند، نه جراءت خنده داشتند و نه مى توانستند بگويند، گاهى سيلى بصورت زيباى يكى مى زد، و زمانى از ساق بلورين ديگرى ويشكن مى گرفت .خلاصه اينكه : سرانجام ناشايستگى آن معلم را آشكار نمودند و او را با كتك از مكتبخانه بيرون كردند و معلم شايسته اى را به جاى او نصب نمودند.معلم جديد مردى خوش اخلاق ، نيك سيرت ، بردبار و خوش برخورد بود، جز هنگام ضرورت سخن نمى گفت ، با زبانش به كسى نيش نمى زد و چوبى بر سر شاگرد بلند نمى كرد.ولى هيبت معلم از دل كودكان برفت و ديگر از معلم ترس نداشتند، و به اعتماد اينكه معلم جديد، آنها را بازخواست نمى كند و كتك نمى زند، درس نمى خواندند و به بازى گوشى پرداخته و تخته مشق خود را بر سر و كله هم مى زدند و مى شكستند، و مكتبخانه را به هرج و مرج مى كشاندند.ولى هيبت استاد و معلم چو بود بى آزار خرسك (400) بازند كودكان در بازار دو هفته بعد از اين ، به مكتبخانه عبور كردم ، ديدم معلم دوم را بر كنار كرده اند و همان معلم اول را بار ديگر آورده اند، براستى ناراحت شدم و تعجب كردم (( ولا حول ولا قوة الا بالله )) را بر زبان جارى ساختم ، كه چرا بار ديگر ابليس را معلم فرشتگان كرده اند؟ پيرمردى ظريف و جهان ديده اى به من گفت :پادشاهى پسر به مكتب داد لوح سيمينش بر كنار نهاد بر سر لوح او نبشته به زر جور استاد به ز مهر پدر (401)
156. سر انجام نكبتبار اسرافكار منحرف فقيرزاده اى بر اثر مرگ دو عمويش ، داراى ارث كلان و ثروت بسيار گرديد، او با آن ثروت (باد آورده ) به فسق و انحراف و آلودگى پرداخت و با اسراف و ريخت و پاش زياد، آن ثروت كلان را در راههاى گمراهى ، مصرف مى كرد، به هر گناهى دست مى زد و هر شرابى را مى آشاميد.از روى نصيحت و خير خواهى به او گفتم : ((اى فرزند! در آمد، همچون آب جارى است ، و زندگى همانند آسيابى است كه به وسيله آن آب در گردش است . به عبارت ديگر، خرج كردن بسيار از كسى پذيرفته و شايسته است كه موجب كاهش و نابودى در آمد نگردد( آب كه كم شد يا از بين رفت ، سنگ از گردش مى افتد.)چو دخلت نيست ، خرج آهسته تر كن كه مى گويند ملاحان (402) سرودى اگر باران به كوهستان نبارد به سالى دجله گردد، خشك رودى موازين عقل و ادب را رعايت كن و از امور بيهوده و باطل و گمراهگر بپرهيز، زيرا وقتى كه ثروتت تمام شود، به رنج و دشوارى مى افتى و پشيمان خواهى شد.آن پسر كه غرق در عيش و نوش و غافل از سرانجام كار بود، نصيحت مرا نپذيرفت و به من اعتراض كرد و گفت : ((آسايش زندگى حاضر را نبايد به خاطر رنج آينده به هم زد، اگر كسى چنين كند برخلاف شيوه خردمندان رفتار كرده است . )) (اين نقد بگير و دست از آن نسيه بدار.)خداوندان كام و نيكبختى (403) چرا سختى خورند از بيم سختى ؟ برو شادى كن اى يار دل افروز غم فردا نشايد خورد امروز براى چه غم فردا را بخورم ، بلكه براى من آن شايسته است ؟ در صدر مجلس مردانگى باشم ، و پيمان جوانمردى ببندم ، مردم ياد نيك نعمت بخشى مرا زبان به زبان بگويند.هر كه علم شد به سخا و كرم بند نشايد كه نهد بر درم نام نكويى چو برون شد بكوى در نتوانى ببندى بروى ديدم نصيحت مرا نمى پذيرد، و دم گرم در آهن سرد او بى اثر است ، همنشينى با او را ترك كردم و ديگر نصيحتش نكردم و به گفتار حكيمان فرزانه دل بستم كه گفته اند:بلغ ما عليك ، فان لم يقبلوا ما عليك آنچه بر عهده تو است برسان ، اگر از تو نپذيرفتند، بر، تو خرده گيرى نيست .گر چه دانى كه نشنوند بگوى هرچه دانى ز نيك و پند زود باشد كه خيره سر بينى به دو پاى اوفتاده اندر بند دست بر دست مى زند كه دريغ نشنيدم حديث دانشمند مدتى از اين ماجرا گذشت ، همان گونه كه من پيش بينى مى كردم ، همانطور شد، آن فقيرزاده تازه به دوران رسيده ، بر اثر عياشى و اسراف ، آنچه را داشت ، نابود كرد، كارش به جايى رسيد كه ديدم لباس پروصله و پاره پاره پوشيده ، لقمه لقمه به دنبال غذاست ، تا آن را براى شبش بيندوزد، با ديدن آن وضع نكبتبارش ، خاطرم دگرگون شد، ولى ديدم از مردانگى دور است كه اكنون نزدش بروم و با سرزنش كردن ، نمك بر زخمش بپاشم ، پيش خود گفتم :حريف سفله (404) اندر پاى مستى نينديشد ز روز تنگدستى درخت اندر بهاران برفشاند زمستان لاجرم ، بى برگ ماند
157. درجات شايستگى براى تربيت پادشاهى پسر خود را در اختيار يك نفر مربى قرار داد و گفت : ((اين پسر را همان گونه كه پسران خودت را پرورش مى دهى ، تربيت كن . ))مربى با كمال احترام ، دستور شاه را پذيرفت ، و به تربيت پسر پرداخت ، چند سال گذشت آن پسر به جايى نرسيد، ولى پسران خودش ، رشد و ترقى كردند و به مقام عالى علمى نايل شدند.پادشاه مربى را طلبيد و او زا سرزنش كرد و به او گفت : ((بر خلاف پيمان رفتار كردى ، پسرانت را خوب پروردى كه به مقام رسيدند، ولى پسر من به جايى نرسيد. ))مربى گفت : ((بر پادشاه زمين مخفى نيست كه تربيت يكسان است ، ولى خويهاى افراد گوناگون مى باشد. ))گرچه سيم و زر سنگ آيد همى در همه سنگى نباشد رز و سيم بر همه علم همى تابد سهيل جايى انبان مى كند جايى اديم
158. توجه به روزى دهنده از داناى پيرى شنيدم در نصيحت به يكى از مريدان خود چنين مى گفت : ((اى پسر به همان اندازه كه دل انسان به رزق و روزى تعلق دارد، اگر به روزى دهنده تعلق داشت ، مقام او از مقام فرشتگان بالاتر مى رفت .فراموشت نكرد ايزد در آن حال كه بودى نطفه مدفوق و مدهوش (406) روانت داد و طبع و عقل و ادراك جمال و نطق و راءى و فكرت و هوش ده انگشت مرتب كرد بر كف دو بازويت مركب ساخت بر دوش كنون پندارى از ناچيز همت كه خواهد كردنت روزى فراموش ؟
159. از عمل مى پرسند نه از سبب عرب بيابان نشينى را ديدم كه همواره به پسرش مى گفت :يا بنى انك مسئول يوم القيامة ماذا اكتست ولا يقال بمن انتسبت : از تو در قيامت مى پرسند عملت چيست ؟ نمى پرسند كه پدرت كيست ؟جامه كعبه را كه مى بوسند او نه از كرم پيله (407) نامى شد با عزيزى نشست روزى چند لاجرم همچو او گرامى شد
160.مكافات عمل در كتابهاى تاليف حكيمان نقل شده : زاييدن كژدم با ساير جانواران فرق دارد. كژدم هنگامى كه در شكم مادرش قرار مى گيرد، آنچه در درون شكم مادر است مى خورد و سپس شكمش را مى درد و بيرون آمده در دشت به راه مى افتد و آن پوستها كه در خانه كژدم است از آثار دريدگى شكم مادر است .من اين موضوع را نزد يكى از بزرگان گفتم . او گفت : دل من به درستى اين سخن گواهى مى دهد و مطالب همين گونه است ، زيرا كژدم در آن هنگام كه در رحم مادرش بود چون با او چنين رفتار كرده (و محتواى درون مادرش را خورده )در بزرگى شوربخت و مورد نفرت مى باشد.پسرى را پدر وصيت كرد كاى جوان بخت ، يادگير اين پند هر كه با اهل خود وفا نكند نشود دوست روى و دولتمند(408)
صفحه 16 از 30
