Parvin Etesami | بیست و پنجم اسپند ماه زادروز پروین اعتصامی گرامی باد - صفحه 4

طنز در شعر اعتراض پروين اعتصامی:

پروين اعتصامی در اعلام اعتراضات و انتقادهايش كلام جدی خود را در پوششی از طعنه‌ها و كنايه‌های طنزآميز بيان كرد تا تأثيرگذاری بيشتری داشته باشد. طنزهای او گاه گزنده و نيش‌دار و گاه گذرا هستند كه نمونه‌هايی از آنها به قرار زير است:

طنز و اعتراض ماهرانه‌ی پروین در بیت بیت مناظره‌ی «دزد و قاضی» دیده می‌شود که در آن به روشنی جامعه‌ی دچار هرج و مرج را به تصویر کشیده است:

گفت قاضی کاین خطاکاری چه بود

دزد گفت از مردم آزاری چه سود

گفت، بد کردار را بد کیفر است

گفت، بد کار از منافق بهتر است

گفت، هان بر گوی شغل خویشتن

گفت هستم هم چو قاضی راهزن...

گفت، آن زرها كه بر دستی كجاست

گفت، در هميان تلبيس شماست

گفت، آن لعل بدخشانی چه شد

گفت، ميدانم و می‌دانی چه شد

گفت، پيش كيست آن روشن نگين

گفت، بيرون آر دست از آستين

دزدی پنهان و پيدا كار توست

مال دزدی، جمله در انبار توست

تو قلم بر حکم داور می‌بری

من ز دیوار و تو از در می‌بری...

ديگر ای گندم نمای جو فروش

بار داری عُجب، عيب خود مپوش...

دزد اگر شب گرم يغما كردنست

دزدی حكّام، روز روشن است...

طنز نيش‌دار او در ابيات قطعه مناظره «دو قطره‌ی خون» كه يكی از دست تاجور و ديگری از پای خاركنی فرو چكيده است، تصادم فقر و غنا را به تصوير كشيده و طنز اين قطعه ناظر بر نابرابری‌های اجتماعی است. در جايی‌‌كه قطره‌ی خون تاجور خود را با قطره‌ی خون خاركن برابر می‌شمارد و به او پيشنهاد اتحاد و اتفاق می‌دهد، قطره‌ی خون خاركن به خنده اين نابرابری‌ها را به رخ می‌كشد:

به خنده گفت، ميان من و تو فرق بسی است

تویی ز دست شهی، من ز پای کارگری

برای همرهی و اتحاد با چو منی

خوش است اشک يتيمی و خون رنجبری

تو از فراغ دل عشرت آمدی به وجود

من از خميدن پشتی و زحمت كمری

ترا به مطبخ شه، پخته شد هميشه طعام

مرا به آتش آهی و آب چشم تری...

تو از فروغ مي ناب، سرخ رنگ شدی

من از نكوهش خار و سوزش جگری...

پروين در سه قطعه‌ی «ديوانه و زنجير»، «مست و هشيار» و «سر و سنگ» طنز را به روش تجاهل‌ المعارف (تحامق و كودن نمايی) به طرز هنرمندانه‌ای به نمايش گزارده و در آن‌ها در پشت شخصيت‌های به ظاهر نادان مانند مست و ديوانه فساد اجتماع عصر خويش را ترسيم نموده است.

در مناظره‌ی بين مست و محتسب می‌خوانيم:

محتسب مستی به ره ديد و گريبانش گرفت

مست گفت: اي دوست، اين پيراهن است، افسار نيست

گفت: می‌بايد تو را تا خانه‌ی قاضی برم

گفت: رو صبح آی، قاضی نيمه شب بيدار نيست

گفت: نزديک است والی را سرای، آنجا شويم

گفت: والی از كجا در خانه‌ی خمّار نيست؟

گفت: تا داروغه را گوييم، در مسجد بخواب

گفت: مسجد خوابگاه مردم بدكار نيست

گفت: ديناری بده پنهان و خود را وارهان

گفت: كار شرع، كار درهم و دينار نيست...

گفت: بايد حد زند هشيار مردم، مست را

گفت: هشياری بيار، اينجا كسی هشيار نيست

روحش شاد